Η ιστορία είναι αξιοθαύμαστη, όπως ακριβώς και ο κεντρικός της ήρωας. Το πρόβλημα έγκειται στο ότι πρόκειται για ένα θρύλο - "το φροϋδικό θρύλο", σύμφωνα με τον όρο που καθιέρωσε ο μεγάλος ιστορικός της δυναμικής ψυχιατρικής Henri Ellenberger. Όπως απέδειξαν οι ιστορικοί του φροϋδισμου εδώ και παραπάνω απο τριάντα χρόνια, δεν υπάρχει σχεδόν ούτε ένα στοιχείο του που να μην είναι χαριτωμένο απόκυμα της φασντασίας. Αρχίζοντας απο το μύθο της θεραπείας της Άννας Ο., από τον οποίο υποτίθεται ότι ξεκίνησαν όλα. O Mikkel Borch-Jacobsen στην συνέχεια συνοψίζει την ουσία αυτής της " υπόθεσης της Άννα Ο. " στην οποία αφιέρωσε ένα δηκτικό βιβλίο.
Δεύτερος μεγάλος σταθμός είναι η ανακάλυψη του Ασυνειδήτου, την περίφημη " Θεωρία της Αποπλάνησης ". Οι γυναίκες ασθενείς του Freud είχαν ή όχι βιαστεί στην παιδική τους ηλικία από τους πατέρες τους; Εφόσον
κανένας δεν παρευρισκόταν στο γραφείο του τη στιγμή που οι ασθενείς του
διηγούνταν τις παιδικές αναμνήσεις τους, προφανώς δεν είναι δυνατόν να
γνωρίζουμε εάν τα πράγματα συνέβησαν όπως τα περιέγραψε ο Freud. Δεν μπορούμε παρά να τον πιστέψουμε και να τον εμπιστευθούμε όσα έγγραψε. Στις αρχές όμως της δεκαετίας του 1970 ο φιλόσοφος των επιστημών Franc Gioffi, ειδικός στο έργο του Wittgenstein, ανακάλυψε κάτι το εκληκτικό: άν ανατρέξουμε στα άρθρα στα οποία ο Freud παρουσίασε τη θεωρία της αποπλάνησης, θα διαπιστώσουμε
πως διαβεβαιώνε ότι οι ασθενείς του( άνδρες και γυναίκες) δεν του
διηγούνταν εξαρχής τις αναμνήσεις τους πέρι σεξουαλικής κακοποίησης και
αιμομιξίας! Αντιθέτως, έπρεπε να τους " ψαρέψει " και μάλιστα άσκησε μεγάλη "πίεση" για να τους κάνει να παραδεχτούν την ισχύ των υποψιών του: "
οι ασθενείς δεν ξέρουν τίποτα γι' αυτές τις σκηνές πρίν από την
ανάλυση. Συνήθως αγανακτούν όταν τους γνωστοποιεί ότι πιθανώς να έρθουν
στην επιφάνεια. Μόνο μετά από ισχυρή πίεση, την πίεση της θεραπείας,
μπορει να φτάσουν να τις αναπαράγουν.
Αυτό ταιριάζει με τη θεωρία του Freud εκείνη την περίοδο που πίστευε
ότι η υστερία και η ιδεοψυχαναγκαστική νεύρωση οφείλονται στην απώθηση "σκηνών" παιδικής αποπλάνησης. Αντίθετα, αυτή η άποψη αντέκρουε την ιδέα μίας απλής "ακρόασης"
των ελευθέρων συνειρμών των ασθενών: Ο Freud μπορεί να μη
χρησιμοποιούσε πλέον την ύπνωση, αλλά η τεχνική του ήταν σαφώς από τις
πιο αυταρχικές και στηρίζονταν όλο και περισσότερο στην υποβολή ...
Η θεωρία της αποπλάνησης
Σύμφωνα με την ανάλυση του Gioffi, στην οποία επανήλθαν οι Esterson και Israel, ο Freud είχε απόδοση στους ασθενείς του "αναμνήσεις", την ύπαρξη των οποίων είχε υποθέση ο ίδιος, χωρίς να τις έχουν επιβεβαιώση εκείνοι από την πλεύρα τους, κατ' άλλα ερευνητές, όπως ο Peter Swale, Malcom Magmillan ή ο Mikkel borch-Jacobsen, δεν αποκλείεται οι ασθενείς, επηρεασμένοι από τον αναλυτή τους, ο οποίος του "υπέβαλλε ιδέες", να είχαν τελικά πιστει ότι υπήρξαν θύματα σεξουαλικότητας κακοποίησης: <<φαίνεται ότι σήμερα υπάρχει μια πιο λεπτή και ανεπαίσθητη αποδοχή της ιδέας της "υποβολής".
Οι άνθρωποι τώρα είναι έτοιμοι να θεωρήσουν ότι αυτές οι πρώτες
ομολογίες που εξασφάλισε ο Freud, εάν και εφόσον τις εξασφάλισε,
οφείλονται στην δική του υποβλητική επίδραση>>
Ο Freud ήταν ψεύτης;
Ας περάσουμε λοιπόν στο τρίτο επεισόδιο του περίφημου θρύλου της ψυχανάλυσης. Σύμφωνα με αυτόν, χάρη στην αυτοανάλυση του μπορεσε τελικά ο Freud
να εξιχνιάσει το ανομολόγητο Οιδιπόδειο μυστικό που κρυβόταν πίσω από
τις αφηγήσεις των ασθενών του περί αποπλάνησης, ανοίγοντας έτσι το δρόμο
για την ανακάλυψη της περιβόητης θεωρίας της παιδικής σεξουαλικότητας
και εγκαταλείποντας μια για πάντα όλες τις βιογενετικές προσεγγίσεις του
φίλου του Fliess υπέρ μίας ψυχολογίας που βασιζόταν καθαρά στην παρατήρηση και την ερμηνεία του κλινικού υλικού.
Η ιστορία είναι αποκαλυπτική και είναι σύμφωνη με την ιδέα που μας έρχεται αυθόρμητα ότι πρόκειται για μια επιστημονική "ανακάλυψη":
στην αρχή οι δισταγμοί, τα λάθη, οι υποθέσεις που ρίχνονται στο καλάθι
των θεωριών οι οποίες έχουν απορριφθεί και στην συνέχεια η οριστική και αδιαμφισβήτητη εξιχνίαση που επιτρέπει την εκ των υστέρων εξήγηση των πάντων με ικανοποίητικό τρόπο. Το πρόβλημα είναι ότι αυτή η ιστορία είναι ψεύτικη.
Ο Freud ανακυκλωτής
Ο Freud δεν ήταν μόνο ένας καλός παραμυθάς. 'Ηταν και ικανότατος διαφημιστής, που ήξερε να πουλάει το προϊόν του τορπιλίζοντας τον ανταγωνισμό. Αρκεί να δουμέ με πίο τρόπο κατόρθωσε να πείσει ολόκληρο τον κόσμο για την ανωτερότητα της δικής του μέθοδου έναντι των άλλων ψυχοθεραπευτικών μεθόδων. Ήδη από τότε που εξέδωσαν μαζί με τον Breuer τις μελέτες για την υστερία, ο Freud διαβεβαίωνε ότι τα υστερικά συμπτώματα "εξαφανίζονται μια για πάντα" μόλις επετεύχθη η επαναφορά στο ασυνείδητο του απωθημένου τραυματικού γεγονότος που τα προκάλεσε. Αυτό τον ισχυρισμό τον επαναλάμβανε σε όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας του:
η ψυχανάλυση, χάρη στην ανάλυση της μεταβίβασης και των αντιστάσεων,
στοχεύει στις αιτίες της νεύρωσης, σε αντίθεση με τις άλλες θεραπείες
που επιτυγχάνουν μόνο επιφανιακές και πρόσκαιρες ιάσεις, οι οποίες οφείλονται κυρίως στη λίγο πολύ απατηλή υποβολή και χειραγώγηση της ερωτικής μεταβίβασης των ασθενών. Αυτό ήταν ένα ισχυρότατο επικοινωνιακό επιχείρημα, και επιπλέον αποτελεσματικό, για να δικαιολογήσει το κόστος της ατελείωτης διάρκειας των ψυχαναλυτικών θεραπειών. Αν η ίαση
αργοπορούσε, αυτό οφειλόταν στο ότι υπήρχαν αντιστάσεις που έπρεπε να
αναλυθούν, κάποια μεταβίβαση που έπρεπε να λυθεί, ένας καταναγκασμός της
επανάληψης που έπρεπε να εξαλειφθεί. Όλα αυτά ασφαλώς απαιτούν χρόνο...
στους ανυπόμονους ο Freud μπορούσε
να εξυμνήσει τα λαμπρά θεραπευτικά αποτελέσματα που είχε ήδη πετύχει
και τα οποία παρουσίαζε στις αφηγήσεις των περιπτώσεων του. Άρα υπήρχε ελπίδα, ακόμα και για τις πιο δύσκολες περιπτώσεις.
Ο Freud ο κατά φαντασίαν γιατρός.
Η δεδηλωμένη πρόθεση του Freud ήταν να συνθέσει την επιστήμη με τη θεραπεία: θεραπευόμαστε λέγοντας την αλήθεια σχετικά με την επιθυμία και η ίαση είναι εκείνη που εγγυάται την αλήθεια της θεωρείας. Τι απομένει λοιπόν από τη θεωρία, εάν η ίαση δεν έρχεται ποτέ, όπως αναγκάστηκαν τελικά να παραδεχτούν οι
ψυχαναλυτές και πώς να διατηρηθεί ο μύθος της υπεροχής της
ψυχαναλυτικής θεραπείας, όταν δεν υπάρχει κανένα απολύτως από το
αποτέλεσμα;
Η κατασκευή των ψυχαναλυτικών δεδομένων
"H
πρακτική μας είναι μια απάτη: μπλοφάρουμε, οδηγούμε τους ανθρώπους σε
κατάσταση πλήρους αβουλίας, τους αντιμετωπίζουμε με στερεότυπες φράσεις,
αυτά που συνήθως αποκαλούν κοινοτοπίες.[...] Από ηθική άποψη, το
επάγγελμα μας είναι απαράδεκτο.[...] πρέπει να μάθουμε αν ο Freud είναι ή
δεν είναι ένα ιστορικό γεγονός. Πιστεύω ότι απέτυχε". (J. Lacan)
Ο Freud όμως το ήξερε θα
αναρωτηθεί κανείς? Ο ιδρυτής της ψυχανάλυσης ίσως ήταν ενας άθλιος
θεραπευτής, πώς μπορούμε όμως να αρνηθούμε ότι ήταν και ένας άριστος
ερευνητής της ανθρώπινης ψυχής, αυτός που μας αποκάλυψε εντελώς
καινούργιους κόσμους;
Η
αντίρρηση προϋποθέτει ότι τα όνειρα, τα συμπτώματα και οι γλωσσικές
παραδρομές έχουν πράγματι μια ασυνείδητη σημασία και αυτός είναι ο λόγος
που τελικά δεν έχουμε άλλη απόδειξη από τους ισχυρισμούς του ίδιου του
Freud. Προπαντός όμως προϋποθέτει ότι οι περίφημες αναλυτικές και αυτό-αναλυτικές "παρατηρήσεις" του Freud είναι αξιόπιστες και
ότι τα διάφορα στοιχεία που με τόσο μεγάλη επιμέλεια συνέδεε στις
ερμηνείες και τις θεωρητικές κατασκευές του είναι πραγματι αυτά, όπως
μας τα περιέγραψε. Όμως τι γνωρίζουμε εμείς από αυτά σε τελική ανάλυση;
Επειδή μόνο ο ίδιος ο Freud γνώριζε τις πλαστογραφήσεις του, οι μαθητές του έπρεπε αναγκαστικά να αναρωτιούνται γιατί οι ίδιοι δεν πετύχαιναν τα ίδια πειστικά αποτελέσματα όπως αυτός. Θα είχαν ευλόγως την τάση να λειτουργήσουν πιο ελεύθερα και αυτοί με τη σειρά τους ώς προς το κλινικό υλικό για να το κάνουν να ανταποκρίνεται στο πρότυπο που έδιναν οι "παρατηρήσεις" και τα "ιστορικά ασθενείας" του δασκάλου. Πόσοι ενέδωσαν στον πειρασμό; Δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε, εφόσον τα γραπτά των επιγόνων δεν έχουν τεθεί κάτω από το ίδιο μικροσκόπιο με αυτά των του ιδρυτή της ψυχανάλυσης. Όμως το ότι υπήρξαν τέτοιες περιπτώσεις απάτης
είναι βέβαιο, όπως δείχνει το εξόχως αποκαλυπτικό παράδειγμα του
ημερολογίου μιάς εφήβου το οποίο δημοσιεύτηκε με τη φροντίδα της Hermine Hug-Hellmuth, πρωτοπόρου στον τομέα της ψυχανάλυσης των παιδιών. Το φροϊδικο πεδίο δράσης είχε άραγε μια μυθιστορηματική δομή;
Επιστολή του Freud στον Fliess 21 Σεπτεμβρίου 1899:
Μόλις τώρα παρουσιάστηκε στο ιατρείο μου μια ασθενής με την οποία έκανα διαπραγμάτευση, ενα λαβράκι(ein goldfisch=ένα χρυσόψαρο).
Δεν ξέρω αν ήρθε για να μου πει ότι αρνείται ή ότι δέχεται να
ακολουθήσει τη θεραπεία. Η διάθεση μου εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το
πόσα κερδίζω. Για μένα το χρήμα είναι σαν ένα αέριο που δημιουργεί ευθυμία.
Απόσπασμα από επιστολή του Freud στη μνηστή του 14 Φεβρουαρίου 1884:
θα ήθελα πάρα πολύ να ήσουν στη σημερινή διάλεξη, Marty... είμαι αγχωμένος γιατί πρέπει να είμαι σε φόρμα, να βρώ κάτι καινούργιο για να εντυπωσιάσω τους ανθρώπους και να κερδίσω την αναγνώριση όχι μόνο των οπαδών, αλλά και του μεγάλου κοινού, του κοινού που στηρίζει οικονομικά.
Επιστολή στον Fliess, Μαρία Βοναπάρτη, Anna Freud και Ernst Kris:
Όταν ήμουν νέος, έμαθα [διαβάζοντας το Le Voyage du Beagle του Δαρβίνου] ότι όταν τα άγρια άλογα αιχμαλωτίζονται με το λάσο στον κάμπο, έχουν αγωνία για τη ζωή τους. Έτσι κι εγώ γνώρισα κάποτε την έσχατη φτώχεια και έχω την αγωνία της. Εάν
αυτή η πόλη μού προσφέρει τα μέσα για μια άνετη ζωή, θα δείς ότι το
στύλ μου θα βελτιωθεί και οι απόψεις μου θα είναι σωστές.
Όταν ο Freud διηγούνταν στο Jung:
Σήμερα ξανάρχισα τη δουλεία και είδα τον πρώτο από τους τρελούς μου[Narren]. Πρέπει τώρα να μεταρέψω όλη αυτή την ενέργεια που συσσώρευσα στις διακοπές σε ρευστό, για να γεμίσω την άδεια τσάντα μου. Πρέπει να περιμένω μία ή δυο εβδομάδες μέχρι να αρχίσει να ρέει το χρήμα...
Προς την κατάκτηση του κόσμου:
Γεννημένο στο μικροσκόπιο της βιενέζικης αστικής τάξης, το φροϊδικο κίνημα γνώρισε αστραπιαία ανάπτυξη σε όλο το δυτικό κόσμο. Ο ιστορικός της ιατρικής Edward Shorter
παρουσιάζει μια συνολική εικόνα του ψυχαναλυτικού κινήματος στις
Ηνωμένες Πολιτείες και στο Δυτικό κόσμο και τη μετέπειτα αδυσώπητη
παρακμή του, με εξαίρεση τη Γαλλία και την Αργεντινή. Γιατί ο φροϋδισμός αρχικά γοήτευσε πριν παρακμάσει; μεταξύ άλλων, διότι σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσε η προσέγγιση της ψυχιατρικής από τη σκοπία της φυσιολογίας, οι ψυχαναλυτικές ιδέες αντιπροσώπευαν μια σημαντική καινοτομία:
ο Freud προτείνει έναν ανθρώπινο τρόπο θεραπείας των ασθενών, ενώ άλλοι
σύγχρονοι του χρησιμοποίουσαν βάρβαρες μεθόδους και δεν δίστασαν ακόμα
και να εισάγουν βελόνες στους πρόσθιους μετωπιαίους λοβούς των ασθενών. Η ψυχανάλυση ήταν μια μέθοδος "θεραπείας δια του λόγου" και ο ρόλος του θεράποντα ήταν να "ακούει"; την οδύνη του σθένους του.
Ο ιστορικός Sonu Shamdasani προτείνει μια άλλη, περισσότερο εικονοκλαστική εξήγηση για την εξάπλωση της φροϋδικής θεωρίας:
κατά την αποψή του, αυτή οφείλεται στην αποτελεσματικότητα του θεσμικού μηχανισμού της (περισσότερο και από τις θεωρητικές και θεραπευτικές της καινοτομίες) που χάρισε στην ψυχανάλυση αυτή την παγκόσμια επιτυχία. Ήδη απο το 1922 ο Freud αντέδρασε στην ανεξέλεγκτη αύξηση του αριθμού των ψυχαναλυτών και έθεσε σε εφαρμογή το σύστημα της "διδακτικής ανάλυσης", που υποχρέωνε όποιον επιθυμούσε να αναγνωριστεί από την ψυχαναλυτική εταιρία του να ακολουθήσει αναλύσεις με τον ίδιο ή με κάποιον απο του μαθητές του.
Για να περιγράψει αυτή τη διαδικασία, ο Thomas Szasz,
σε ένα περίφημο και προκλητικό κείμενο, σύγκρινε την επεξεργασία της
ψυχαναλυτικής θεωρίας και την εξάπλωση την στο κόσμο με την "τελειοποίηση του προϊόντος" και την προβολή και διάθεση της Coca-Cola στην αγορά.
Για το φιλόσοφο Mikkel Borch-Jacobsen, η τεράστια επιτυχία της ψυχανάλυσης, παρά την αποκάλυψη των αδιεξόδων και των ψευδών, οφείλεται στο ότι είναι μία "μηδενική" θεωρεία, ένα νεφέλωμα σε διαρκή κίνηση και στο οποίο ο καθένας μπορεί να διαβάσει ότι θέλει.
Η ψυχανάλυση: επιστήμη της ψυχής;
Πριν γίνει επιστήμη, η ψυχολογία ήταν μέρος της φιλοσοφίας και οριζόταν ως μελέτη της ψυχής{ψυχή-λόγος}. Γι' αυτό και Auguste Comte έλεγε ότι " η ψυχολογία δεν είναι επιστήμη" είναι "ο τελευταίος μετασχηματισμός της θεολογίας".
Από τη δεκαετία 1910, όλο και περισσότεροι επιστημονικού προσανατολισμού ψυχολόγοι εκχωρούσαν την έννοια της ψυχής στους φιλοσόφους, τους θεολόγους και στους θρησκευόμενους. Όρισαν την επιστήμη του ως "επιστήμη της συμπεριφοράς",
αντικειμενική μελέτη των γνωστικών, συναισθηματικών και κινητικών
δραστηριοτήτων και όχι πλέον ως μία αόρατη οντότητα που κατοικούσε στο
εσωτερικό του σώματος.
Ο Freud παράμεινε πιστός στη φιλοσοφική παράδοση. Σε ένα από τα τελευταία κείμενα του, έγραψε: " η ψυχανάλυση είναι μέρος της επιστήμης της ψυχής[ein Stuck der Seelenkunde]. Αποκαλείται επίσης “ψυγολογία του βάθους”. Ο Freud αυτοπροσδιορίστηκε ως ερευνητής της ψυχής και όχι ως παρατηρητής της συμπεριφοράς. Γι' αυτόν, οι συμπεριφορές δεν αποτελούσαν από μόνες τους αντικείμενο μελέτης: είναι απλώς μια απατηλή και αδιάφορη αντανάκλαση των μύχιων πραγμάτων της ψυχής.
Έτσι, οι μεταφραστές της τελευταίας γαλλικής έκδοσης των έργων του Freud [Euvres completes, PUF] αποδίδουν τη λέξη "Seele" με τη λέξη"ame" [λέξη που προέρχεται απο το λατινικό anima=[άνεμος] πνεύμα, αναπνοή, ψυχή, και όχι απο το ελληνικό ψυχή][και όχι ψυχισμός], τη λέξη "Seelenapparaat" με τον όρο "όργανο της ψυχής" και το das "Seelische" με τον όρο "ψυχικός"[(animique), λέξη που προέρχεται πάλι από το λατινικό anima]
Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των σύγχρονων ψυχαναλυτών ότι η ψυχή είναι το αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας.
Ο Lacan χαρακτηρίζει ως παραλήρημα την πίστη ότι υπάρχει ψυχή. Αποδίδει εν μέρει στον Σωκράτη το γεγονός ότι ασχολούμαστε ακόμα με αυτή τη φιλοσοφική-θρησκευτική έννοια: " η ψυχή, όπως εξακολουθούμε να ασχολούμαστε με αυτήν[...] η ψυχή
την οποία βρίσκουμε στην χριστιανική παράδοση, αυτή η ψυχή έχει ως
μηχανισμό, ως σκεύη, ως μεταλλικό στέλεχος στο εσωτερικό της το
υποπροϊόν αυτού του σωκρατικού παραληρήματος περί αθανασίας. Ζούμε ακόμα με αυτό".
