Η εμπειρία απο τα σοβιετικά γκουλάγκ - Βαρλάμ Σαλάμοφ

Βαρλάμ Σαλάμοφ (1907 - 1982)

Ο Βαρλάμ Σαλάμοφ έζησε την εμπειρία του σοβιετικού γκουλάγκ από τα 21 ώς τα 50 του χρόνια. Δεν πρόλαβε "να δράσει", δεν πρόλαβε "να ζήσει", όπως λαχταρούσε όταν, νεαρός έφηβος στον κύκλο του Μαγιακόφσκι ονειρευόταν "μιαν άλλη ποίηση και μιαν άλλη κοινωνία". Τον Φεβρουάριο του 1929 συλλαμβάνεται την ώρα που τυπώνει στον πολύγραφο μια επιστολή-διαθήκη του Λένιν με αρνητικές παρατηρήσεις για την προσωπικότητα του Στάλιν: τον στέλνουν στο στρατόπεδο του Βίσερα, κοντά στα Ουράλια, όπου αντιλαμβάνεται ότι "η μοναξιά είναι η ευνοϊκότερη συνθήκη για τον άνθρωπο" · το 1935 αποφυλακίζεται· το 1937 συλλαμβάνεται και πάλι, για "αντεπαναστατική τροτσκιστική δράση" και καταδικάζεται σε εγκλεισμό στο στρατόπεδο Κολιμά, εκεί όπου "ο χειμώνας διαρκεί δώδεκα μήνες": είναι ένα κάτεργο πολύ πιο "αναβαθμισμένο" από εκείνο που περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι στις "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων", τόπος ανθρωποφαγικός, στερημένος από κάθε ανθρώπινο αίσθημα, κολαστήριο που ξεπερνάει όσα μπορεί να φανταστεί το "φτωχό ανθρώπινο μυαλό".

Ο Σαλάμοφ θα ζήσει στην Κολιμά δεκαέξι χρόνια· θα απελευθερωθεί μόλις το 1953, με τον θάνατο του Στάλιν. Ύστερα, θα εγκατασταθεί στη Μόσχα, θα προσπαθήσει να επανενταχθεί. Δεν θα είναι εύκολο. Τα κείμενά του, "το τίμημα του πόνου σε μορφή μαρτυρίας", όπως τα έλεγε ο ίδιος, κυκλοφορούν στο εξωτερικό σε μορφή σαμιζντάτ. Όμως, τις ανά χείρας Ιστορίες του, το magnum opus του, εκδομένο επιτέλους στη γλώσσα μας σε εξαιρετική μετάφραση και σπάνια τυποαισθητική -ένα πεζό, που σύμφωνα με τα λόγια του Αντρέι Σινιάφσκι ο οποίος και το μετέφρασε στα γαλλικά το 1966, "είναι σαν να έχει γραφτεί από έναν άνθρωπο ήδη νεκρό" - θα τις αποκηρύξει ο ίδιος το 1972, πιεζόμενος από την KGB, από τις σελίδες της Literatournaya Gazetta. Ισως γιατί οι δοκιμασίες του τον έχουν μεταμορφώσει και τον ίδιο στον διανοούμενο που περιγράφει στις "Ιστορίες" του, σ' ένα δειλό ανθρωπάριο εξουθενωμένο από τους ξυλοδαρμούς, τη λιμοκτονία, την αποκτήνωση, ένα πλάσμα ηθικά εκμηδενισμένο, "φοβισμένο για πάντα".

Κι ύστερα, θα ακολουθήσουν για τον Σαλάμοφ τριάντα χρόνια "κίβδηλης ελευθερίας". Στην ψυχροπολεμική ατμόσφαιρα της Μόσχας, "πικραμένος, σκοτεινός, αγέλαστος", γράφει συνέχεια με μολύβι σε μικρά σχολικά τετράδια, χρησιμοποιώντας τη γραφή για να "φωνάξει, να απειλήσει να κλάψει". Αλλά είναι πια "μισός άνθρωπος". Συγκρούεται με τους φίλους του, επιτίθεται στον Σολτζενίτσιν και τις "φτενές, αν και εμφατικές, περιγραφές της φρίκης που αγιογραφούν μονάχα τον εαυτό του", απομακρύνεται από τα παιδιά του. Το τέλος τον βρίσκει μόνο, κουφό και τυφλό, να παραληρεί σ' ένα ψυχιατρείο της Μόσχας, όπου και θα πεθάνει τον Ιανουάριο του 1982. "Πιο αληθινός κι από την αλήθεια την ίδια" και γι' αυτό πιο ζοφερός από το σκοτάδι και πιο πικρός από το φαρμάκι, ο Σαλάμοφ ήταν εκείνος που συνόψισε τη σταλινική τρομοκρατία σε μία μονάχα φράση: "Έπρεπε να δουλεύεις αφοσιωμένα, όπως ταιριάζει στον "σοβιετικό άνθρωπο" · ωστόσο μπορούσες να προδώσεις τον διπλανό σου, για μια γόπα, για ένα ευνοϊκό βλέμμα του φύλακα". (ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΣΧΙΝΑ, ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 22/1/2012) πηγή
 

Βαρλάμ Σαλάμοφ (1907 - 1982)
Τι είδα και τι κατάλαβα στα Γκουλάγκ 

1. Τόσο πόσο εύθραυστη είναι η ανθρώπινη κουλτούρα, ο πολιτισμός. Ο άνθρωπος γίνεται κτήνος μετά από τρεις εβδομάδες σε συνθήκες σκληρής χειρονακτικής εργασίας, παγωνιάς, πείνας και ξυλοδαρμών.

2. Το βασικό μέσο για διαφθορά του πνεύματος είναι το κρύο, στα στρατόπεδα της Μέσης Ασίας, μάλλον, οι άνθρωποι άντεχαν περισσότερο, εκεί ήταν πιο ζεστά. 

3.  Κατάλαβα ότι η φιλία, η συντροφικότητα ποτέ δεν γεννιέται σε δύσκολες, σε πραγματικά δύσκολες – με τίμημα τη ζωή – συνθήκες. Η φιλία γεννιέται σε συνθήκες δύσκολες, αλλά ανεκτές (στο νοσοκομείο και όχι στο ορυχείο).

4. Κατάλαβα ότι ο άνθρωπος περισσότερο απ’ όλα συντηρεί το αίσθημα της οργής. Το κρέας είναι αρκετό για τον οργισμένο άνθρωπο – για τα υπόλοιπα αδιαφορεί.

5. Κατάλαβα τη διαφορά ανάμεσα στη φυλακή, η οποία ενδυναμώνει το πνεύμα και το στρατόπεδο, το οποίο τσακίζει την ανθρώπινη ψυχή.

6. Κατάλαβα ότι οι σταλινικές «νίκες» έγιναν γιατί εκείνος δολοφονούσε αθώους ανθρώπους – μια οργάνωση δέκα φορές μικρότερη αριθμητικά, αλλά τολμηρή θα μπορούσε να εκδιώξει στον Στάλιν μέσα σε δυο μέρες. 

7. Κατάλαβα ότι ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος γιατί σωματικά είναι δυνατότερος από οποιοδήποτε ζώο – κανένα άλογο δεν αντέχει τις συνθήκες εργασίας στον Μεγάλο Βορρά.

8. Είδα ότι η μοναδική ομάδα ανθρώπων, η οποία διατηρούσε ακόμη κάποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά στην πείνα και στους προπηλακισμούς ήταν θρησκευόμενοι, τα μέλη διαφόρων σεκτών, σχεδόν όλοι, και το μεγαλύτερο μέρος των ιερέων.

9. Οι πρώτοι που έσπαναν από τις κακουχίες ήταν οι στρατιωτικοί και τα στελέχη του κόμματος. 

10. Είδα πόσο σημαντικό εργαλείο για τον διανοούμενο ήταν η συνηθισμένη προστυχιά. 

11. Ότι ο λαός διακρίνει τους προϊστάμενος από τη δύναμη του χτυπήματός τους, από το πάθος τους να ξυλοκοπούν. 

12. Ο ξυλοδαρμός ως ακαταμάχητο επιχείρημα (μέθοδος Νο 3)

13. Έμαθα την αλήθεια για την προετοιμασία μυστικών δικών από τους καλύτερους τεχνίτες αυτών των υποθέσεων.

14. Κατάλαβα γιατί στη φυλακή μαθαίνουν τα πολιτικά νέα (συλλήψεις κλπ) νωρίτερα από εκείνους που είναι ελεύθεροι.

15. Έμαθα ότι ο απόπατος της φυλακής (και του στρατοπέδου» δεν είναι ποτέ «απόπατος».

16. Κατάλαβα ότι μπορεί να ζεις οργισμένος.

17. Κατάλαβα ότι μπορείς να ζεις απαθής.

18. Κατάλαβα γιατί ο άνθρωπος δε ζει με ελπίδες – δεν υπάρχουν ελπίδες όταν είσαι κρατούμενος – εκεί δεν παίζουν ρόλο οι ελπίδες, αλλά το ένστικτο, η αυτοσυντήρηση – ίδια αρχή με την οποία ζουν το δέντρο, ο βράχος, το ζώο.

19. Είμαι υπερήφανος που αποφάσισαν από την αρχή, από το 1937 ότι ποτέ δεν θα γίνω επικεφαλής συνεργείου, αν είναι η βούληση μου να οδηγήσει στο θάνατο έναν άλλον άνθρωπο – αν η βούληση μου υπηρετήσει την διεύθυνση, καταπιέζοντας άλλους ανθρώπους – κρατούμενους όπως κι εγώ. 

20. Τόσο οι σωματικές όσο και οι ψυχικές μου δυνάμεις αποδείχτηκαν ισχυρότερες απ’ ότι πίστευα – σ’ αυτή τη μεγάλη δοκιμασία και είμαι υπερήφανος που ποτέ δεν πρόδωσα κανένα, κανείς δεν βρήκε τον θάνατο εξαιτίας μου, κανείς δεν τιμωρήθηκε με επιπλέον ποινή εξαιτίας μου, δεν κατέδωσα ποτέ κανένα. 

21. Είμαι υπερήφανος που δεν υπέβαλα καμία αίτηση μέχρι το 1955[1]
 

22. Είδα επί τόπου την επονομαζόμενη «Αμνηστία του Μπέρια» - ήταν ενδιαφέρον.

23. Είδα ότι οι γυναίκες είναι πολύ πιο αξιοπρεπείς και έτοιμες για θυσίες από τους άντρες – στην Κολιμά δεν υπήρξαν περιπτώσεις όπου άντρες ήρθαν να επισκεφτούν τις συζύγους τους. Γυναίκες όμως ήρθαν πάρα πολλές να επισκεφτούν τους συζύγους τους. 

24.Είδα εκπληκτικές οικογένειας του Βορρά (ελεύθερους και πρώην κρατούμενους) με επιστολές «προς τους νόμιμους συζύγους» κλπ

25. Είδα τους «πρώτους Ροκφέλερ», τους παράνομους εκατομμυριούχους, άκουσα τις εξομολογήσεις τους. 

26. Είδα κρατούμενους, καθώς επίσης και πολυάριθμες «αποικίες» «Δ», «Ε», κλπ, «Μπερλάγκ».

27. Κατάλαβα ότι μπορείς να πετύχεις πάρα πολλά – νοσοκομείο, μεταγωγή, - αλλά θα έπρεπε να θέσεις σε κίνδυνο της ζωή σου λόγω των ξυλοδαρμών, της παγωμένης απομόνωσης. 

28. Είδα την παγωμένη απομόνωση, σκαλισμένη σε ένα βράχο και πέρασα εκεί πολλές νύχτες. 

29. Το πάθος της εξουσίας για την ατιμώρητη δολοφονία είναι μεγάλο – από υψηλούς αξιωματούχους μέχρι τους απλούς στρατιώτες – με το τουφέκι. 

30. Την ακατανίκητο ροπή του Ρώσου για την κατάδοση, τις καταγγελίες. 

31. Έμαθα ότι τον κόσμο πρέπει να τον χωρίζεις όχι σε καλούς και κακούς ανθρώπους, αλλά δε δειλούς και μη δειλούς. Το 95% των δειλών με την παραμικρή απειλή είναι ικανοί να διαπράξουν κάθε είδους προστυχιές, προστυχιές που οδηγούν άλλους ανθρώπους στο θάνατο. 

32. Είμαι πεπεισμένος ότι το στρατόπεδο  είναι ένα αρνητικό σχολείο, είναι αδύνατον να περάσεις έστω και μια ώρα εκεί δίχως να διαφθαρείς. Ποτέ σε κανέναν τίποτα θετικό το στρατόπεδο δεν έδωσε και δεν μπορούσε να δώσει. Σε όλους, κρατούμενους και ελεύθερους στο στρατόπεδο επιδρά ως παράγον διαφθοράς. 

33. Κάθε περιοχή είχε τα δικά της στρατόπεδα, τα δικά της εργοτάξια. Εκατομμύρια, δεκάδες εκατομμύρια κρατούμενοι. 

34. Οι διώξεις δεν αφορούσαν μόνο την κορυφή, αλλά κάθε κοινωνικό στρώμα – σε κάθε χωριό, σε κάθε εργοστάσιο, σε κάθε οικογένεια υπήρξαν είτε συγγενείς, είτε γνωστοί που έγιναν θύματα των διώξεων. 

35. Ως καλύτερη εποχή της ζωής μου θεωρώ τους μήνες που πέρασα στο κελί της φυλακής Μπουτίρσκαγια, όπου κατόρθωσα να στηρίξω ψυχολογικά αδύναμους ανθρώπους και όπου όλοι μιλούσαν ελεύθερα. 

36. Έμαθα να «σχεδιάζω» τη ζωή μόνο για την επόμενη ημέρα και όχι παραπάνω. 

37. Κατάλαβα ότι οι κλέφτες δεν είναι άνθρωποι.

38. Ότι στο στρατόπεδο δεν υπάρχουν εγκληματίες, ότι εκεί βρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι ήταν δίπλα σου (και θα είναι και αύριο), οι οποίοι βρέθηκαν έξω από τη γραμμή και όχι εκείνοι που παραβίασαν τη νομιμότητα. 

39. Κατάλαβα πόσο παράξενο πράγμα είναι η αυταρέσκεια του πιτσιρικά, του νέου: καλύτερα να κλέψει παρά να ζητήσει. Ο κομπασμός και το αίσθημα αυτό είναι που οδηγούν τους πιτσιρικάδες στον πάτο. 

40. Οι γυναίκες δεν έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη ζωή μου – η αιτία γι’ αυτό είναι το στρατόπεδο. 

41. Ότι η γνώση των ανθρώπων είναι άχρηστη γιατί δεν μπορώ να αλλάξω τη συμπεριφορά μου έναντι οποιουδήποτε άθλιου. 

42. Οι τελευταίοι στις γραμμές, τους οποίους όλοι μισούν – και οι φρουροί και οι σύντροφοι – είναι εκείνοι που καθυστερούν, που είναι άρρωστοι και αδύναμοι, που δεν μπορούν να δραπετεύσουν μέσα στην παγωνιά. 

43. Κατάλαβα τι θα πει εξουσία και θα πει άνθρωπος που κρατάει όπλο στα χέρια του. 

44. Ότι τα όρια έχουν μπερδευτεί και αυτό είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό του στρατοπέδου.

45. Ότι το να βρεθείς από τη θέση του κρατούμενου στη θέση του ελεύθερου είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, δίχως μακροχρόνια απόσβεση.

46. Ότι ο συγγραφέας πρέπει να είναι αλλοδαπός – στα ζητήματα που περιγράφει, ενώ αν γνωρίζει καλά το υλικό του τότε θα γράψει έτσι που κανείς δεν θα το καταλαβαίνει.

---

[1] το 1965 ο Σαλάβοφ υπέβαλε αίτηση για την αποκατάστασή του

πηγή